Η φιλοσοφία ως κλάδος σπουδών
Έχουν περάσει 2.500 έτη από τη γένεση της φιλοσοφίας στην αρχαία Ελλάδα, η οποία αποτέλεσε τη μήτρα όλων των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών. Μέχρι σήμερα η φιλοσοφία εξακολουθεί να είναι ένας βασικός κλάδος των ανθρωπιστικών επιστημών με σαφέστατο διεπιστημονικό εύρος και στόχευση στην κριτική διερεύνηση όλων των φαινομένων του ανθρώπινου βίου. Θα πρέπει, εντούτοις, να επισημάνουμε ότι ακαδημαϊκός κλάδος και ο τομέας σπουδών που προσδιορίζουμε στις μέρες μας ως φιλοσοφία δεν πρέπει να συγχέεται με τα πολλά συγκεχυμένα πράγματα που θεωρούνται «φιλοσοφικά» στην καθημερινή ζωή ή στα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Όποιος στην εποχή μας με τις σπουδές στη φιλοσοφία ελπίζει να επιτύχει μια τελική λύση στις δύσκολες καταστάσεις της ζωής ή να βρει την οριστική απάντηση στο ερώτημα για το νόημα της ζωής, πιθανόν να απογοητευθεί, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι μια απογοήτευση από μόνη της είναι κακό πράγμα. Όποιος θέλει, όμως, στην εποχή μας να κατανοήσει καλύτερα τους ανθρώπους και τη συναναστροφή τους με τον κόσμο και είναι πρόθυμος να μάθει να σκέπτεται συστηματικά, να «διαβάζει» διεξοδικά και να συλλογιέται με ακρίβεια, τότε για αυτόν οι σπουδές στη φιλοσοφία ανοίγουν έναν κόσμο με κριτικές σκέψεις, συναρπαστικές προοπτικές και ανεξάντλητες ιδέες.
Οι δύο βασικές στοχεύσεις της φιλοσοφίας, οι οποίες απαντούν πολύ συχνά στα Προγράμματα Σπουδών ανά τον κόσμο είναι μια θεωρητική στόχευση και μια πρακτική, ηθικοπολιτικής φύσης, ή και αμιγώς εφαρμοσμένη σε επίκαιρα προβλήματα της εποχής μας. Ως προς τη θεωρητική της (από την ελληνική λέξη θεωρία) στόχευση η φιλοσοφία διερευνά το βεληνεκές και τα όρια της ανθρώπινης γνώσης και προβληματίζεται κριτικά γύρω από το ρόλο, τη λειτουργία και τα όρια του δεσπόζοντος φαινομένου εντός του πολιτισμού μας που είναι η επιστήμη. Η φιλοσοφία ρωτά, για παράδειγμα, για τις βασικές δομές της γνώσης, της γλώσσας, του πολιτισμού ή του κόσμου μας, για την ελευθερία της βούλησης, για τη σχέση μεταξύ σώματος και πνεύματος ή σκέψης και πραγματικότητας. Ως προς την πρακτική της (από τον αρχαιοελληνικό όρο πράξις) στόχευση, η φιλοσοφία αναστοχάζεται τα αίτια και τους στόχους της ανθρώπινης πράξης, καθώς και τους ηθικούς και κοινωνικούς κανόνες όπως και τις ηθικές κανονιστικές αρχές. Ειδικά ερωτήματα αφορούν την ηθική, την πολιτική φιλοσοφία, τη φιλοσοφία του δικαίου, τη φιλοσοφία του κράτους, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της δημοκρατίας ή τα θεμέλια της οικονομίας. Είναι αδιαμφισβήτητο ότι πολλά φιλοσοφικά ερωτήματα, όπως αυτά της αισθητικής ή της φιλοσοφίας της θρησκείας, αγγίζουν και τις δύο προαναφερόμενες περιοχές. Τέλος, έναν σημαντικό ρόλο διαδραματίζει επίσης στη φιλοσοφία της εποχής μας η έρευνα και η επανεκτίμηση της Ιστορίας της Φιλοσοφίας. Σε αντίθεση με πολλούς άλλους επιστημονικούς τομείς, οι θέσεις των προγενέστερων φιλοσόφων σπανίως αντικαθίστανται απλώς από εκείνες των μεταγενέστερων στοχαστών, στο βαθμό που λαμβάνονται υπόψη ως σημεία αναφοράς για τη διαμόρφωση θεωρίας και πράξης της εποχής μας. Αυτό ισχύει τουλάχιστον για τη φιλοσοφική αντιπαράθεση με τις μεθόδους και τα αποτελέσματα άλλων επιστημών, όπως η φυσική, τα μαθηματικά, η βιολογία, η ιατρική, η επιστήμη των Η/Υ ή και η νομική επιστήμη.
Για μια πιο συγκεκριμένη αντιμετώπιση των αποριών και των ερωτημάτων των φοιτητών/τριών τόσο για γενικότερα ζητήματα διδασκαλίας και έρευνας στη φιλοσοφία όσο και για πιο ειδικά θέματα που αφορούν το Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων παραπέμπουμε, αφενός, στα μέλη της Επιτροπής Προγράμματος Σπουδών, τα οποία θα έχουν στο εξής και συμβουλευτική λειτουργία σε σχέση με τις σπουδές όσο και στην πρώτη εβδομάδα του νέου ακαδημαϊκού έτους, οπότε θα υπάρξουν εκδηλώσεις και open days ενημέρωσης με τη συμμετοχή όλων των διδασκόντων του Τμήματος.
Το γενικό και το ειδικό περιεχόμενο των σπουδών στη φιλοσοφία
Η φιλοσοφία εξομοιώνεται μερικές φορές με μια αφηρημένη συζήτηση για τα «μεγάλα ερωτήματα». Ακόμη και αν στις σπουδές το ζητούμενο είναι μερικές φορές τι μπορεί να περιγράψει κανείς ως «τα μεγάλα ερωτήματα», το ζήτημα δεν είναι να ανέβει κανείς μέσω ευγλωττίας στον Όλυμπο των γνώσεων, αλλά μάλλον να αποκτήσει με μικρά βήματα τα εργαλεία για να θεματοποιήσει με ακρίβεια και αξιοσύνη τα «μεγάλα ερωτήματα». Αυτό περιλαμβάνει, αφενός, μια εκπαίδευση στην τέχνη της ορθολογικής επιχειρηματολογίας, αφετέρου μια καθοδηγούμενη ανάγνωση των φιλοσοφικών βασικών κειμένων.
Τα ερωτήματα που θέτει η φιλοσοφία στοχεύουν συχνά σε γενικότατα προβλήματα. Χρησιμεύουν για τον αναστοχασμό περί πιθανών τρόπων πρόσβασης σε πολύ διαφορετικά φαινόμενα. Με αυτή την έννοια, ο κανόνας των φιλοσοφικών κλάδων είναι ανοιχτός και ιστορικά ευέλικτος. Μ’ αυτήν την κατάσταση αντιπαρατίθεται διαρκώς η φιλοσοφία. Ωστόσο, στην εποχή των μεγάλων ιδεαλιστικών συστημάτων αναπτύχθηκαν ορισμοί της φιλοσοφίας και των επιμέρους πεδίων της που είναι ακόμη και σήμερα εν ισχύ. Ο Καντ συνόψισε τα θέματα της φιλοσοφίας στα ακόλουθα ερωτήματα: «Τι μπορώ να γνωρίσω;» «Τι οφείλω να πράξω;» «Τι μπορώ να ελπίζω;» με αποκορύφωμα το ερώτημα «Τι είναι ο άνθρωπος;». Τα ερωτήματα αυτά είχαν όμως, ήδη, καθορίσει αποφασιστικά τη διαίρεση της φιλοσοφίας σε λογική, ηθική και μεταφυσική, διαίρεση που πηγαίνει πίσω ως την αρχαιότητα. Αλλά ενώ για αυτήν, καθώς και για εναλλακτικές παραδοσιακές διαιρέσεις, ο προσανατολισμός σε συγκεκριμένους τομείς είναι χαρακτηριστικός, στη σύγχρονη φιλοσοφία λαμβάνουν ιδιαίτερη σημασία οι μεθοδολογικές απόψεις. Η ενασχόληση με τα κλασικά κείμενα της ιστορίας της φιλοσοφίας και η αντιπαράθεση με συστηματικά ερωτήματα (όπως της γνωσιοθεωρίας, της ηθικής ή της αισθητικής) διαπλέκονται στη φιλοσοφία στενά. Το γεγονός ότι ένα κείμενο γράφτηκε πριν από 2500 χρόνια λέει λίγα για την επικαιρότητα των αποτελεσμάτων της ανάγνωσής του. Ως εκ τούτου, είναι σημαντικό να αποκτήσουμε την ικανότητα κατά τη διάρκεια των σπουδών μας να διαβάζουμε φιλοσοφικο-ιστορικά σημαντικά κείμενα κατανοώντας τα.
Είναι βέβαιο ότι όποιος/α εντρυφήσει στο Πρόγραμμα Σπουδών του νέου Τμήματος Φιλοσοφίας, θα παρατηρήσει ευθύς εξαρχής ότι ο κλάδος της φιλοσοφίας είναι εξαιρετικά πλούσιος και διαφοροποιημένος. Στο τέλος των σπουδών του/της στη φιλοσοφία πιθανόν θα αναγνωρίζει κανείς τα διαφορετικά αντικείμενα και τα πεδία. Είναι δύσκολο να τα γνωρίζουμε όλα καλά από την αρχή, οι συζητήσεις για τους επιμέρους τομείς είναι πολύ εξειδικευμένες για το ξεκίνημα. Προφανώς κάποιος θα αναπτύξει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το ένα ή το άλλο πεδίο και θα εξειδικευθεί. Για όσους αναζητούν εξειδίκευση, είναι σκόπιμο να ολοκληρωθούν οι σπουδές τους με ένα μεταπτυχιακό δίπλωμα μετά την ολοκλήρωση του πρώτου πτυχίου.
Επιπλέον, από την ίδια τη φύση των φιλοσοφικών σπουδών δεν μπορεί από την έναρξή τους να αναμένεται μια ουσιαστική σύζευξη συστηματικών και ιστορικών πτυχών της φιλοσοφίας. Ως εκ τούτου, στην αρχή των σπουδών θα πρέπει να αποκτηθούν στοιχειώδεις γνώσεις της ερμηνείας και της ανάλυσης κειμένων με αφετηρία κλασικά κείμενα από τις διαφορετικές περιόδους της Ιστορίας της Φιλοσοφίας και των παραδοσιακών Σχολών της. Σε μια μεταγενέστερη φάση των σπουδών θα πρέπει να επικεντρωθεί κανείς στην εμβάθυνση σε υποδειγματικά βασικά ερωτήματα των επιμέρους φιλοσοφικών κλάδων.
Στο επίκεντρο των σπουδών φιλοσοφίας σε όλα τα Προγράμματα Σπουδών Φιλοσοφίας ανά τον κόσμο βρίσκονται οι παραδόσεις και τα σεμινάρια. Στις παραδόσεις οι καθηγητές και οι διδάσκοντες παρουσιάζουν τη δική τους έρευνα, δίνουν μια γενική εικόνα της Ιστορίας της Φιλοσοφίας ή παρουσιάζουν λεπτομερώς τις σημερινές επίκαιρες φιλοσοφικές συζητήσεις. Εδώ είναι κανείς ακροατής. Το φόρουμ για τις δικές του συνεισφορές παρέχεται στα σεμινάρια, τα οποία για ένα εξάμηνο στρέφονται σε ένα κείμενο ή ένα θέμα. Προσφέρουν χώρο για εμπνευσμένες συζητήσεις, σκληρές λεπτομερείς αναλύσεις και μερικές φορές έντονες διαμάχες. Το μεγαλύτερο μέρος της περιόδου σπουδών, ωστόσο, θα αφιερωθεί μάλλον στην προετοιμασία των σεμιναρίων και, κατά συνέπεια, στην ενδελεχή ανάγνωση των κειμένων, στη συγκρότηση και στην ανασυγκρότηση των επιχειρημάτων, στον έλεγχό τους και ενδεχομένως και στην κριτική τους. Όσοι δεν απολαμβάνουν τη διεξοδική ανάγνωση και δεν τους αρέσει η αυστηρή διατύπωση των επιχειρημάτων τους, θα πρέπει να αλλάξουν τον τομέα των σπουδών τους.
